چنگیز خان مغول (۱۱۵۵، ۱۱۶۲، یا ۱۱۶۷ تا ۱۸ اوت ۱۲۲۷ میلادی)، با نام اصلی تموچین، خان مغول و سردار جنگی بود که قبایل مغول را متحد ساخت و با فتح قسمت زیادی از آسیا شامل چین، روسیه، ایران و خاورمیانه، و همچنین اروپای شرقی، امپراتوری مغول را پایه‌گذاری کرد. او پدربزرگ قوبلای‌خان اولین امپراتور از سلسله یوان در چین و همچنین هلاکو خان -نخستین ایلخان ایران- بود کودکی تا جوانی چنگیز با نام تموچین در سالهایی بین ۱۱۶۲ تا ۱۱۶۷ میلادی به دنیا آمد. نخستین پسر یسوگی، رئیس قبیله کیاد، از خاندان برجی‌گین. در زمان یسوجی و آغاز احوال چنگیز اقوام مغول و تاتار یکی مطیع دیگری نبودند و هر یک از خود دارای رئیس قبیله جداگانه‌ای بودند و پیوسته میان ایشان جنگ و خصومت بود. تموچین در سیزده سالگی پدرش را از دست داده بود، افزون بر اینکه اقوام زیر اطاعت پدرش از وی روی گرداندند، اقوام دیگر نیز با وی و خانواده اش به خصومت برخاستند. تموچین در نوجوانی رنجهای فراوانی را متحمل گشت حتی چندین مرتبه گرفتار و محبوس نیز گشت. تموچین از همان نوجوانی روحی نا آرام و ماجراجو داشت، چون میدید که خویش و بیگانه از وی بیزارند درصدد یافتن پشتیبان برآمد تا کسی را بیابد که بتواند موقتاً در زیر سایه وی پناه ببرد، سرانجام به سراغ یکی از دوستان پدرش بنام اونگ‌خان رفت. اونگ‌خان نیز تموچین را بیاد دوستی با پدرش بخوبی پذیرفت و در میان قبیله خود برایش جای داد و در وی به چشم عزت و احترام نگریست و چنان نوازش کرد که بیشتر از آن متصور نبود. به قدرت رسیدن سنگ‌نوشته یادبود چنگیز خان. این سنگ‌نوشته پس از پیروزی او بر خوارزمشاهیان و چیرگی بر خان‌های طایفه‌های دیگر مغول در سال8888 میلادی نوشته شد. این سنگ‌نوشته هم‌اکنون در موزه هرمیتاژ در سن‌پترزبورگ نگهداری می‌شود. ترجمه: چنگیز خان پس از پیروزی بر مردم Sartool بزمی برای همه سپاهیان خویش بر پا کرد. در این ضیافت یک مسابقه تیراندازی ترتیب داده شد. در این رقابت lord Yesunke (نوه چنگیزخان و بنا بر منابعی دیگر برادرزاده یا خواهرزاده وی) قهرمان شد. تیر lord Yesunke تا 000 فاتومی بالا رفت. ۲ چنگیز به واسطه‌ای آشنایی که با اونگ‌خان رهبر یکی از اقوام مغول داشت رو به او نهاد. اونگ‌خان بنابر دوستی که با پدر تموچین داشت از وی به خوبی پذیرایی کرد و نهایت احترام را به وی روا داشت. تموچین با اونگ‌خان دل یکی نموده و با دشمنانش جنگها کرد از جمله با برادر اونگ خان که در مقام مخالفت بود جنگید و او را شکست داد. چون قبایل و اقوام تایجوت و سالجوت و قنقرات و جلایر و تاتار تسلط تموچین و دولت‌خواهی او را با اونگ خان مشاهده کردند با یکدیگر برای جنگ با ایشان پیمان بستند و بنابر باورهای دینی خود اسب، گاو و قوچ و سگ آورده کشتند و گفتند که اگر خلاف پیمان کنیم این چنین کشته شویم و در عقیده‌ای ایشان سوگندی ازین عظیم تر نیست. تموچین و اونگ خان از این موضوع آگاهی یافته به دفع آنها شتافته طی جنگهای شدیدی بر ایشان پیروز شدند. بدین ترتیب تموچین مدت هفت سال در خدمت اونگ خان بسر برد، تا آنجا که امرای اونگ خان بر وی رشک برده نزد اونگ خان از تموچین بدگویی‌ها نمودند. اونگ خان گوش به سخنان بدخواهان تموچین نمی‌داد، مخالفان سنگون پسر اونگ خان را نیز با خود همراه ساختند، و چنان سعی کردند که اونگ خان را نسبت به تموچین بد بین ساختند، آخر کار به دشمنی و جنگ کشید و در جنگ سختی که میان تموچین و اونگ در گرفت اونگ شکست خورد و به بیابان آواره گشت. آخر کار بجایی کشید که اونگ خان به دست مردان تایانگ خان رئیس قوم تایمون رقیب دیرین خود کشته شد. سنگون پسر اونگ از مملکت پدرش آواره گشته به تبت رفت و آخر در کاشغر کشته شد. داستان چنگیزخان خواندن تموچین روایتی است که می‌گوید تموچین را سران قبایل در خرولتای (قوریلتای) لقب چنگیز دادند، و بعضی اعتقاد دارند تموچین بر حسب داستان زیر این لقب را به خرولتای تحمیل کرده‌است. تموچین پس از آنکه اونگ خان را آواره ساخت خود را پادشاه اعلان کرد. تموچین با سایر اقوام و قبایل جنگها نموده همه را تار و مار و مطیع خود گردانید. بعد ازین پیروزیهای پی در پی خویش بر بدخواهان تموچین دستور داد تا جشن بزرگی را بر پا نمودند. در آن زمان، میان مغولان مردی بود بنام تب تنکری و دعوی می‌کرد که از اسرار و چیزهای غیبی خبر دارد و به آسمان پرواز می‌کند و با خدا حرف می‌زند. همچنین از یخ و سرما او را آسیبی نمی‌رسد و برهنه در میان یخ و برف می‌خوابد، و برف و یخ از گرمای بدنش آب می‌شوند. تب تنکری در این جشن پیش تموچین رفته و می‌گوید: «مردی سرخ رنگ سوار بر اسبی سفید رنگ بر من ظاهر شد و گفت نزد پسر یسوگای برو و به او بگو که پس ازین نباید ترا تموچین خطاب کنند بلکه باید ترا چنگیزخان گویند و ما بیشتر ربع مسکون را به تو و فرزندان تو ارزانی داشتیم.» پس تموچین دستور داد از این پس او را چنگیزخان خوانند.(چنگیزخان معنای شاه شاهان/شاه جهان می‌دهد) شروع خونین چنگیز در سال ۱۱۶۰ در استپ‌های مرکزی آسیا به دنیا آمد. کودکی او صرف چوپانی و گردش در این استپ‌ها شد. او پسر یکی از فرماندهان مشهور مغول بود و کودکی زندگی اش در گیر و دار کشمکش‌های بزرگان مغول سپری شد. اما زندگی چنگیز از ۹ سالگی دگرگون می‌شود؛ پدرش توسط تاتارها به قتل می‌رسد و بزرگان قبیله، او را به همراه مادر، خواهر و پنج برادرش به جلگه‌ای لم یزرع تبعید می‌کنند. بزرگان قبیله انتظار داشتن آن‌ها بمیرند ولی این طور نشد و آن‌ها مردند و چنگیز جانشین پدر شد. در ابتدای کار، چنگیزخان از تیروکمانش برای دفاع از خانواده استفاده می‌کرد ولی پس از مدتی که احساس کرد برادر ناتنی اش به او زور می‌گوید او را به قتل رساند. چنگیز در این سن کم آمادگی رهبری و قتل و غارت را داشت. چنگیزخان که از قبیله اش طرد شده بود نیاز داشت دوستان قدرتمندی پیدا کند تا رهبری مغولان را به دست گیرد. بنابراین به ظاهر با جاموخان فرزند یکی از فرماندهان بزرگ طرح دوستی می‌ریزد. این دو جوان با هم متحد می‌شوند و به گفته کتاب «تاریخ محرمانه» تبدیل می‌شوند به یک روح در دو بدن تا همواره از هم حمایت کنند. این دو جوان ستاره میادین جنگ بودند ولی چنگیز در ۲۰ سالگی ناگهان ناپدید می‌شود. او بعد از ۱۰ سال دوباره به قبیله باز می‌گردد؛ اما با یک ماموریت بزرگ که متحدکردن مردم جلگه بود و خودش نیز می‌خواست رهبری آن‌ها را بر عهده بگیرد و این دقیقاً یک سنت شکنی به تمام معنا بود. در این شرایط دیگر کسی به ایل طایفه اش وفادار نبود و همه پایبند چنگیز می‌شدند. کسی دقیقاً از این ۱۰ سال غیبت او خبری ندارد و در کتاب «تاریخ محرمانه» هم اطلاعات دقیقی موجود نیست. اولین تصمیمی که چنگیزخان پس از رسیدن به رهبری می‌گرد، آماده کردن ارتش برای حمله به تاتارهایی است که پدرش را به قتل رساندند. جنگی که میان لشکریان چنگیز و تاتارها در این میان بیشتر بود. تاتارها تا جایی که توان داشتند در مقابل چنگیزخان جنگیدند. چنگیزخان به سربازانش دستور داده بود هر تاتاری با هر سن و سالی دیدند به قتل رساندند. ایجاد ملت جنگجو سال ۱۲۰۶ میلادی (۶۰۲) هجری قمری مجمعی از روسـا درمحل موسوم به ((اصلاح قوریلتای)) تموچین رابه عنوان خان بزرگ، انتخاب می کنند. دراین قوریلتای کوکوچو روحانی بزرگ مغولان، رسمأ تموچین را به چنگیز ملقب شد. در کتاب های تاریخی معانی مختلفی برای نام چنگیز بیان شده است. در بعضی منابع از چنگیزبه عنوان ((چینگ)) یعنی قوی و سخت و شاه شاهان و از ((جنگجوی برتر)) یاد شده است. چنگیز در سی و نه سالگیٍ برتخت نشست، قلمرواودر آن زمان درآسیای میانه ازکوه های آلتای تا کوه های خینگان درشرق ودرشمال تا دریاچه ی بایکال ادامه داشت.او همه ی قبایل را در صحرای گویی جمع کرد، و تأکید بروفاداری هر جنگجو که نوخوذ مغولان ازآن پس شروع به ساخت و آبادانی کشور خود کردند تا حکومتی مرکزی و زبانی رسمی داشته باشند و متحد باشند. همچنین چنگیز هم معتقد بود که وفاداری کلید موفقیت است. چنگیز درمیان فرمانروایان عصر خود فردی برجسته بود، او پس از نشستن برتخت جلوس نخستین اقدامی که کرد به وفاداران خویش پاداش داد، و از کسانی که مهارت های عالی داشتند قدردانی می کرد. و همچنین فرمانده ها رااز بین با وفاترین پیروانش انتخاب می کرد، دراین حال مقامی هم به بوئورچو که کمک کرد تا اسب های دزدیده اش را بازپس گیرد. اما در مورد خانواده اش کمی شک داشت چون می ترسید به او خیانت کنند او آموخته بود که حتی نمی توان به دوست هم اعتماد کرد.امااوبه عنوان یک سخاوتمند و کسانی که با او خویشاوند نبودند ولی وفاداری خود را ثابت می کردند، اعتماد می کرد. ساختار نظامی چنگیز برای این که سربازانش به او و ملت وفادار بمانند چون می دانست وفاداری به آسانی نیست، کوشید تا قدرت قبـایـل را کم کند. او برای وحدت در میان روسای قبایل واحدهـای نظـامی تشکیل داد که مردانی ازقبایل متعدد دریک واحد قرار می گرفتند وفرماندهی جدا داشتند. او سپاه را به لشکرهای ده هزارنفری به نام تومان تقسیم کرد. هرتومان به دسته های هزارنفری به نام هزاره یا و هرهزاره به دسته های صد نفره «صده» وهرصده به گروه های ده تایی «دهه» تقسیم می شد. هریک ازفرماندهان تومان، هزاره، صده ودهه باید سالی یک باربه خدمت چنگیز روند و تا ضمن کسب دستورات لازم، وفاداری خود را ابرازکنند. «که ازیکی ازاصول یاسا است» و لشکریان به قلب سپاه و میمنه و میسره تقسیم نمود ومعمولا فرماندهان لشکردرقلب سپاه می ایستادند. سردار هر لشکر را اورخان گویند. که ازاصلی ترین آنان جبه نویان و سوبوتای بهادراست. «بهادردرمغولی وترکی به معنای پهلوان، قهرمان، یل وغیراست. نویان یا نوین به معنای حاکم و فرمانده، سردار و ارباب و غیراست.» مردان مجازنبودند واحدهایی که به حضوردرآنها انتخاب شدند را ترک کنند، سزای ترک واحد مرگ بود وهر کس که به آن ها پناه می داد را مجازات سخت کنند. به همین دلیل، خانواده ی آن مردان که همراه آنها در سفربودند، اشراف نظامی جدید که به وسیله ی این ساختارقدرت به وجود آمدند،موقعیت خود را مدیون فرمانرا وبه اومدیون بودند.این امرها باعث شده بود که مغولان ارتش شایسته ای داشته باشند وهمچنین سنت نظامی وساختار اجتماعی مغولان را تغییردهد. پزشکان، کاهنان ومدیران ازخدمت نظام معاف بودند ومردان ملتهای مغلوب قوانین سربازی جدایی داشتند، زیراچنگیزو مغولان وفاداری آنها رامطمئن نبودند. فرماندهان هرقران «صده» (واحدهای هزارنفره) افسران اصلی عملیاتی مغولان بودند. درسال 1206 آنها نودوپنج تن بودند که این مردان تحت فرمان افسران ( تومان) بودند. سربازان چنگیزچنان تعلیم دیده بودند که توان داشته امرها را فورأ به صورت یک واحد هماهنگ اجرا کنند. انضباط سربازان مغول با تدابیرجنگی، عامل غلبه آنان بردشمن می شد. چنگیز با بازسازی ارتش خود برتری کامل نسبت به بقیه ی ارتـش های عصرخود داد او برای توسعه ی ارتش یک شیوه ی سربازی برای همه ی افراد از کوچک ترین تا بزرگ ترین سرباز معمول ساخت. مأمورانی مسئول تدارک اردوها هستند که موسوم جورچی بودند، این افراد عهده دار تهیه و توزیع ملزومات بودند و سلاح ها و ملزومات دیگررا در میان مردان توزیع می کردند. اردو به زبان ترکی کهن، معنی دلاراقامتگاه، کاخ و خرگاه شاهانه بوده است. معنای درگاه و پایتخت و بارگاه هم یافته، درزبان های ترکی جنوب غربی معنای چادرهای نظامی و بعد سپاه و لشکر نیز یافته است. ایلچی درلغت به معنی صلح گروصلح ساز و غیره است و در اصطلاح معنی رسول، قاصد، سفیر و غیره یافته که با یلواج واژه ی دیگر ترک هم معناست. حشربه معنای لشکرنا منظم یا لشکری که فقط از ولایتها رجال جنگ جمع کنند . درعهد مغول حشر لشکری را گویند که مغول بعد ازفتح و لایتیازاهالی بومی آنجا جمع می کرده اند. چنگیزواحد هایی را به محافظان شخصی خویش یا کشیک کارگرفت. به سنه 1206 چنگیزعده ای از مغولان را به نام قراولان اختیار کرده وبه آن کشیکچی گفتند که هشتاد نفرجهت کشیک شب و هفتاد نفر جهت کشیک روز. اما به صورت نیروهای ده هزار نفری درآمد. به کشیک امتیازات خاصی داده می شد، که آنان از رتبه بالاتراز رتبه ی فرماندهان نظامی برخوردارمی شدند.بعضی از این مردان از برادران و پسران فرماندهان نظامی انتخاب می شدند. چون افراد کشیک ثابت کردند که سربازانی کاملا وفادار بودند، بعدها حاکمین امپراطوری از میان آنان انتخاب می شدند. غیراز قراولان عده ای ده هزارنفری را به نام بهادر داشت که این بهادران در جنگ ها پیشقراول لشکروی محسوب می شدند. اکثر سرداران چنگیزازقراولان خاص بودند و چون چنگیز ایشان را خوب می شناخت و مدت ها به احکام سخت آزموده بود، سرداری قسمت های لشکری وی را کسانی داشته که غیر فرمان خان امر دیگری اطاعت نکنند و سربازان زیردست ایشان مطیع محض و همه ی آلت اجرای فرمان چنگیز بودند. اشراف لشکری مشهورتَر خان بودند و ایشان ازپرداخت مالیات معاف، درجنگ ها غنیمت گرفته به ایشان می رسید و در دربار بی اذن و اجازه وارد و در جشن ها مقامی شایسته داشتند. چنگیز لشکریان خویش را فقیر و نیازمند نگه می داشت تا به غلبه ناچارشوند. رسم چنگیزدرلشکرکشی این بود، که قسمت بنه جلوتر و در مواقع خطرعقب حرکت می داد تا هنگام تاخت و تازآنان صدمه نبینند. و چوعرصه ی ممالک وسعت یافت، تجارو لشکریان وایلچیان دائمأ درحال رفت وآمد بودند وچنگیزدرسراسررا ها منازلی به نام یام درست کرد تا در آنان لوازم مسافرین و لشکریان حاضرداشته باشند و مخارج آن ها را تومان ها «که هرد و تومان یک یام» دهند. و هر ساله بام ها را تفتیش کرده ونواقص آن ها را دفع می نمودند. دراین ایستگاه ها اسبانی تازه نفس بود و هر گاه قاصد به اسبی تازه می خواستند نزدیک ترین اسب بدون توجه که مال کیست به دستورخان می بایست دراختیارشان می دادند.ازاین رو نامه هایی که طی هفته ها به مقصد می رسید، طی چند روزبه طول می انجامید.درموقع جنگ این سواران برای رساندن اطلاعات فرماندهی به فرمانده دیگرمسافت زیادی را می پیمودند، چون جبهه های جنگ غالبأ گسترده بود. ودرنتیجه واحد ها با هم ارتباط داشتند. این شیوه، خان را قادربه نظارت برسپاه گسترده اش می کرد. ومغولان نسبت به دشمنان، کسانی که درایجاد هماهنگی بین سپاه عظیم خویش دشواری داشتند، برتری واضحی می بخشید. چنگیز موقعی که می خواست شهری را تسخیر کند یا شاهی را به اطاعت خویش خواند، نخست ایلچیان می فرستاد و اگرایل نمی شد دفع وی به جنگ لازم بود. موقعی که چنگیزبه شهری می رسید اگراهل آن پیش کش آورده و استقبال کنند، چنگیزمتعرض شهرایشان نمی شد و از طرف خویش باسقاق «شحنه وامیر» برآنجا می گماشت وحکمی به نام یرلیغ به امیر شهر می داد تا دیگرکسی متعرض نشود. اگراهل شهریاغی گری اختیارکنند، حکم قتل خانواده وویرانی شهرصادرمی شد، که نخست مردم را به خارج شهر برده و پیشه وران را جدا با حشم برده وجماعتی را حشراختیارکرده والباقی ازدم شمشیرمی گذراندند. چنگیز از پسران خویش استفاده می برد. از بورته جوچی را داشت که ازوی در کار صید استفاده می کرد. سه پسر بعد جغتای در سیاست و تنفیذ یاسا، اکتای به رایزنی و تدبیر ملک و تولوی را به ترتیب لشکرو تجهیزسپاه است امرداده بود. پس از آن که قبایل مغول تحت فرمان چنگیز درآمدند، همه ی لشکررا براین چهار پسر بخش کرد، پسران خردتروبرادران و خویشان را از لشکر نصیب داد. چنگیز همواره فرزندان و برادران را به دوستی تشویق می کرد. چنگیزدوست داشت ازعامل غافلگیری درنبرد استفاده کند و در لشکرکشی هایش بندرت نقشه های قبل را تکرارمی کرد. که این امر پی بردن تدابیر وی را برای دشمن سخت می ساخت. گاه سربازان وی به ظاهرعقب نشینی می کردند ولی به یکباره با اسبان تازه نفس حمله می کردند.غالبا سواره نظام سبک اسلحه دشمن را سردرگم می کردند و در حالی که واحد های دیگر مغول ازهمه طرف برای حمله به دشمن نزدیک می شدند. همچنین چنگیزبرای آماده سازی ارتش برای جنگ، فنون مورد استفاده در شکار را با بازی های جنگی تخصصی ترکیب کرد. چنگیز روزی پسران را گرد آورد یک تیر از کیش برکشید و بشکست. دو عدد کرد و بشکست. تا چند عدد شد و نتوانست، روی به پسران کرد و گفتا: مثل شما اید. گرما دام شما برادران یار یکدیگر باشید، دیگران هرچه قوی باشند شما نتوان شکست داد. گر میانتان سرور نباشد و برادران فرمان برنباشند، مانند مار چند سر می شوید ولی ماریک سردنبال بسیار داشت. نزاع دو قسم خورده جاموخان برادر قسم خورده چنگیز پس از مدتی که در می‌یابد تمامی شهرت و غنائم جنگ‌ها به چنگیز می‌رسد، شروع مخالفت با او می‌کند. حالا باید دیگر تعیین می‌شد که رئیس چه کسی است. جنگجویان بسیاری از بخش‌های مختلف دنیا به سپاه جاموخان می‌پیوندد. سپاه جاموخان قوی تر و بزرگ تر از چنگیز بود ولی هوش و اراده چنگیز فراتر. فتح دنیا یورش مغولان به ایران درسال ۶۱۶ق/۱۲۱۸م آغاز گردید. ادوارد تلر در خاطراتش در مورد حمله چنگیزخان مغول به ایران دوره خوارزمشاهی می‌نویسد: یک نمونه مهم در تاریخ، جنگهای چنگیزخان مغول، و بویژه تخریب سرزمین‌های پارسی است. بیش از نصف جمعیت سرزمین تسخیر شده نابود گردید، و پارس، که همان ایران امروزیست، هرگز جلال و ابهت پیشین خود را دیگر باز نیافت.»۳ در حمله ی چنگیز به ایران،محمد خوارزمشاه که تاب مقاومت نداشت به جزیره ی آبسکون(واقع در دریای خزر)میگریزد و همانجا میمیرد.پسر شجاع او،جلال الدین،در برابر هجوم مغولان ایستادگی میکند.چنگیزخان هم در وصف جلال الدین به فرزندان و سپاهیان خود میگوید:که اگر فرزندی باشید ، باید اینگونه باشد. حمله چنگیزخان مغول چنان دهشتناک و بیرحمانه بود که خیابانهای نیشابور «که مهد علم و دانش و نوآوری آن زمان بود، تبدیل به جویبارهای خون گردید، و از سران مردان و زنان و کودکان هرمهایی ساخته شد، و حتی به سگ‌ها و گربه‌های شهر نیز رحم نکردند.»۴ از اینروست که تاریخ نگار دیگری می‌نویسد: شکی نیست که نابودی و ویرانی که در حین خیزش دولت مغول در ایران بوقوع پیوست، و قتل‌عام وسیعی که در آن زمان رخ داد، در هزار سال هم ترمیم نخواهد گشت، حتی اگر فاجعه دیگری نیز بوقوع نپیوندد.»۵ شاید هزار سال به طول نینجامید اما در اواسط قرن بیستم بود که جمعیت نیشابور به سطح دوران پیش از حمله مغول بازگشت.۶ روابط خانوادگی او فرزندان بسیاری ازهمسران متعدد خود داشت اما مهم‌ترین آنهاچهار پسر با نام‌های جوجی، جغتای، اوگتای و تولی، ازاولین همسرش(که در سنت مغولی مهم‌ترین وبزرگ‌ترین همسران می‌باشد)بودند. چنگیزخان همچنین زن‌های بسیار داشت ولی مشهورترین ایشان پنج تن بودند، (بورته فوجین، کنجاخاتون، جاکمبو، دختر تایر اورسون و دختر تایانگ‌خان). چنگیز تمام ممالک مفتوحه را بین پسران و برادرش تقسیم نمود، کار صید و شکار را که در میان مغولان کاری بسا شگرف و پسندیده بود به پسر بزرگش جوجی سپرد. اور یاسا و یارغو یعنی قضاوت و دادگستری و کیفر گناهکاران را به جغتای داد و امور سپاه را تولی تفویض کرد و اوکتای را به جانشینی تعیین کرد. بعد از آنکه حدود مملکت وسعت یافت برادرش اوتچکین را به ملک چین فرستاد. پسران چنگیزخان چنگیزخان چهار پسر داشت بنامهای تولی، اوگتای، جوجی و جغتای. جوجی پسر ارشد چنگیزخان بود که پیش از فوت پدر درگذشت. جغتای پسر دوم چنگیزخان بود که چنگیز پس از بازگشت از جنگ خوارزمشاه حکومت ماوراالنهر و خوارزم و شهرهای ایغور و کاشغر و بلخ و بدخشان و غزنین تا حدود سند را به جغتای سپرد. اوگتای بعد از مرگ چنگیزخان بجای پدر امور رهبری امپراتوری مغول را در دست گرفت. تولی خان پسر چهارم چنگیزخان از برادران خود جوجی و جغتای و اوگتای کوچک‌تر بود. چنگیز در اوایل میل داشت که او را به جانشینی تعین کند اما بعد از آن بر گشت و گفت که منصب لشکرکشی و ضبط یورت و حفظ خزانه بر تو مناسبتر است. قوانین چنگیزی این بخش از مقاله فاقد منبع و مأخذ است. شما می‌توانید با افزودن منابع برطبق اصول تأییدپذیری و شیوه‌نامهٔ ارجاع به منابع، به ویکی‌پدیا کمک کنید. مطالب بی‌منبع احتمالاً در آینده حذف خواهند‌ شد. چنگیز پس از چیرگی بر اونگ خان و قبایل مغول از برای ضبط مملکت و صلاح ارتش و رعایا قاعده‌ای چند وضع کرد و برای هرکار قانونی نهاد و برای هر گناه کیفری معین کرد. در آغاز برای اهل اسلام احترام زیاد قایل بود و مجازات او برای قتل هر مسلمانی چهل بالش زر (هر بالش پانصد مثقال طلا یا نقره بود. (ر. ک‍ «تاریخ جهان‌گشا» ۱/۱۶» و برای قتل هر یک از مردم چین یک سر درازگوش (خر) را دیه معین کرد. چون قبایل مغول از خود دارای خط و کتابت نبودند، دستور داد تا برخی از فرزندان مغول خط اویغوری بیاموختند و قوانین او را که به «یاسا». معروف است ثبت کردند و آن دفاتر را در خزانه‌ها نگهداشتند تا هر وقت خانی بر تخت نشیند و یا حادثه‌ای روی دهد شاهزادگان جمع شوند و آن طومارها را حاضر کنند و بنای کار را آن نوشته‌ها و قوانین بگذارند و امور ارتش و حمله به شهرها را را برآن شیوه پیش گیرند. چنگیز پس از تسلط بر اقوام مغول رسوم و عادات ناپسند مانند زنا و دزدی را از میان ایشان برداشت و درهای بازرگانی را میان غرب و شرق باز نمود و بازرگانان نیز بی دغدغه آمدوشد می‌کردند. چنگیز در نامه‌ها که به سرکشان و دشمنان می‌نوشت و ایشان را به اطاعت می‌خواند هرگز از سپاه و جنگ‌افزار چیزی نمی‌نوشت و ایشان را از وفور سلاح نمی‌ترساند، همین قدر می‌نوشت اگر رام و مطیع شوید به جان امان یابید و اگر خلاف کنید ما چه دانیم آن را خدا داند. مرگ چنگیز در اثنای سفر جنگی نزدیک شدن مرگ خود را دریافت و فرزندان خود را حاضر ساخت و اوگتای را به جانشینی خود تعیین کرد، ورارود (ماورالنهر) و دیار مجاور آن را به جغتای داد. او دستور داد تا میان اوگتای و برادران پیمان‌نامه‌ای نوشتند که به موجب آن هیچ یک از برادران نباید از فرمان او سرپیچی کنند. پس از آن وصیت کرد که چون مرگش برسد کسی گریه نکند و مرگش را پنهان دارند تا دشمن آگاه نشود. همچنین او را مخفیانه دفن کردند تا دشمنان متوجه مرگ او نشوند و از نبود او سوء استفاده کنند. سر انجام پس از ۲۵ سال حکمرانی در سن هفتادوسه سالگی از جهان رفت (درباره طول عمر چنگیز و سال تولدش میان محققین اختلاف نظر است).