قُمْ دربارهٔ این پرونده تلفظ راهنما·اطلاعات (پارسی میانه: کُنب ۵) از کلانشهرهای ایران است که در ۱۲۵ کیلومتری جنوب تهران پایتخت ایران واقع شدهاست. این شهر در کنار رودخانهٔ قمرود و در دشت قم قرار دارد. شهر قم مرکز استان قم و نیز مرکز شهرستان قم میباشد.۶
این شهر در شاهراه مواصلاتی و حمل و نقل ایران واقع شده و از یک سو رابط بین استانهای صنعتی ایران با تهران و از سویی دیگر رابط استانها و شهرهای جنوبی ایران با استانها و شهرهای شمالی است. این اهمیت منحصر به حاضر نیست و در گذشته نیز قم به دلیل قرار گرفتن در مسیر راه ابریشم دارای اهمیت ارتباطی بوده است.۷
طبق سرشماری سال ۱۳۹۰ مرکز آمار ایران شهر تعداد ۱٬۰۷۴٬۰۳۶ نفر جمعیت دارد. با این جمعیت قم در رتبهٔ هشتمین شهر پرجمعیت ایران قرار میگیرد.۸ رشد جعیت قم ۱٬۳ درصد است که جزء بالاترین نرخ رشد جمعیت در ایران است. بیشتر ساکنان شهر مسلمان و شیعهٔ دازده امامی هستند و تعدادی از اقلیتهای دینی زرتشتی و مسیحی در شهر ساکن هستند.۹
به شهر قم لقبهای فراوانی نسبت داده میشود اما لقب رسمی و مورد استفاده در رسانهها و همینطور شهرداری قم «پایتخت مذهبی ایران و قطب فرهنگی» است. از قم با عناوینی چون: حرم اهل بیت، شهر علم، مرکز تجمع اقوام مختلف ایران، ارزانترین شهر ایران، شهر سوهان، شهر شیرینی، شهر غنبید (Ghonabid) (کلم محلی که در قم کشت میشود)، آشیانهٔ آل محمد، مدینه المومنین، استراحتگاه مؤمنین، دارالموحدین و شهر کریمهٔ اهل بیت یاد میکنند.۱۰۱۱
قم به عنوان پایتخت فرش ابریشمی ایران و جهان،۱۲۱۳ پایتخت کامپیوتری ایران،۱۴ پایتخت اینترنتی جهان شیعه۱۵ و پایتخت دوم ادبیات کودک و نوجوان ایران،۱۶ قطب تولید موتورسیکلت در ایران،۱۷۱۸ قطب تولید نرمافزارهای علوم اسلامی،۱۹۲۰۲۱ یکی از سه قطب تولید کیف و کفش در ایران،۲۲ دومین قطب انتشار کتاب پس از تهران۲۳۲۴ و بزرگترین قطب انتشار کتابهای دینی در خاورمیانه۲۵ نیز شناخته میشود.
سید علی خامنهای، رهبر ایران این شهر را «مادر نظام جمهوری اسلامی» نامیده است.۲۶۲۷ حسن روحانی، رئیس جمهور ایران نیز قم را «بزرگترین مرکز نشر آثار و معارف اسلام و شیعه در جهان» خواندهاست.۲۸
این شهر مدفن فاطمه معصومه دختر موسی بن جعفر، پیشوای هفتم شیعه و به طور سنتی محل اقامت بسیاری از روحانیون بلندپایهٔ شیعه بوده۲۹ و بزرگترین حوزه علمیهی ایران و مرکز مدیریت حوزههای علمیهی ایران در این شهر قرار دارد. دبیرخانهٔ مجلس خبرگان رهبری ایران نیز در این شهر واقعاست.۳۰۳۱اهمیت زیارتی این شهر در درجهٔ نخست مربوط به مرقد فاطمه معصومه بوده و سپس به دلیل وجود مزارهای متعدد علویان و نوادگان امامان و همینطور مسجد جمکران است. این شهر پس از مشهد دومین شهر زیارتی ایران است. جداشدن عتبات عالیات از ایران و پیوستن آن به امپراتوری عثمانی از یک سو و دور بودن مشهد از نواحی مرکزی ایران باعث شده که قم از دوره صفویه به بعد پذیرای زائران بیش تری باشد.۳۲
قیامها و شورشهای پیاپی مردم قم باعث شده تا این شهر در طول تاریخ بارها توسط حاکمان و فرمانروایان ویران شده و از نو آباد شود
انام
قم در ابتدا محل سکونت اقوامی از زرتشتیان بوده که ممجان (MEMJAN) نامیده میشدهاست.۳۴
در کتاب تاریخ قم، تألیف «حسن بن محمد بن حسن قمی» در بیان علت نامگذاری شهر چنین آمده است:
«شهر قم را، بدین علت قم نامیدند که محل جمع شدن آبها و آب انار بوده است و آب در آن جا جمع میشده و آن را هیچ منفذ و رهگذری نبوده، در اطراف آن جا علف و گیاهان و نباتات فراوان میروییده است و در عرب، جمع شدن آب را قم گویند؛ که بعضی آن را با قمقمه (معرب کمکم) هممعنی دانستهاند و گلاب پاش را نیز نوعی از قمقمه وصف کردهاند و جمع آن را قماقم نامیدهاند؛ با این تفاوت که وقتی در آن نواحی علف زار و سبزه زار زیاد میشد، چوپانان برای چرانیدن گوسفندان خود، برگرد علف زارها خیمه میزدند و خانههایی را بنا میکردند و خانههای ایشان را در فارسی، کومه نامیدند و به مرور زمان کومه تبدیل به کم شد؛ پس آن را معرب گردانیده و قم نامیدند. ریشه نام این شهر به «کومه» به معنای اتاقکهای کلبهمانندی که چوپانان برای استراحت میساختند، باز میگردد. با الهام از واژه «کومه» این شهر به نام «کم» (KOM) خوانده شد».۳۵۳۶
قُم تلفظی از نام کماست که اعراب آن را به صورت امروزی درآوردند.۳۷
جغرافیا
موقعیت
قم در مرکز ایران جای داشته و مرکز استان قم است.۳۸
Compass rose pale.svg گرمسار، سمنان تهران، کرج، فرودگاه بینالمللی امام خمینی ساوه، قزوین Compass rose pale.svg
قنوات، دریاچه نمک شمال تفرش، فراهان و همدان
شرق قم غرب
جنوب
کاشان، نطنز، یزد اصفهان، شیراز اراک، سلفچگان
زمینشناسی
قم
نمودار آب و هوا (راهنما)
ژ ف م آ م ژ ژ آ س اُ ن د
۸ ۱۲۳−
۱۵ ۱۱۲−
۴ ۱۵۱
۱۵ ۲۵۹
۲۴ ۳۱۱۵
۰ ۳۹۲۱
۰ ۴۲۲۵
۰ ۴۲۲۵
۰ ۳۵۱۷
۰ ۱۷۵
۵۰ ۱۷۶
۱۵ ۱۱۱−
میانگین بالاترین و پایین ترین دما به مقیاس سانتیگراد
بارندگی به مقیاس میلیمتر
نمایشمقیاس فارنهایت و اینچ
از نظر زمینشناسی ناحیهای که امروزه شهر قم در آن قرار دارد متعلق به دو دورهٔ ترشیاری و کواترنر است.۳۹ زمینهای جنوب شهر قم از گذشته تا به امروز محل فعالیتهای کشاورزی بودهاند. این شهر در کنار رودخانهٔ قمرود و دشت قم قرار دارد. دشت قم مهمترین دشت استان قم بوده و محل استقرار شهرقم و قطب کشاورزی و صنعتی استان محسوب میگردد. خاک شهر قم از نوع ماسه ای است که بیش تر حاصل رسوبات قمرود است.۴۰۴۱
آب و هوا
قم آب و هوای گرم و نیمه خشک دارد. میانگین دما در این نوع آب و هوا ۱۴ تا ۱۹ درجه سلسیوس است. قم ۹۳۰ متر از سطح دریا ارتفاع دارد، با شیب ملایمی از طرف جنوب به طرف شمال شهر. میانگین دمای جنوب شهر قم ۵ درجه سلسیوس از مناطق شمالی شهر خنک تر است.۴۲ تابستانهای قم بسیار گرم و زمستانهای قم بسیار سرد و خشک است. از نظر دمایی بهترین زمان برای سفر به این شهر کویری ماههای فروردین، اردیبهشت، شهریور و مهر است. میانگین بارش سالانه در این نوع آب و هوا ۱۲۵ تا ۲۱۵ ملیلی متر است. میانگین بارش سالیانه شهر قم نیز ۱۵۰ میلیمتر است، که مهمترین علل این کمبود بارش در موارد زیر خلاصه شده:
۱. حاکمیت توده هوای پرفشار جنب حاره در قم و دیگر استانهای کشور و جلوگیری از وزش بادهای مرطوب غربی.
۲. دوری از دریاها و منابع رطوبت.
۳. وجود رشته کوههای زاگرس به عنوان مانعی برای رسیدن بادهای مرطوب غربی به قم.
۴. پایین بودن میانگین ارتفاع شهر قم.۴۳
خشکسالیهای پیاپی، عمده ویژگی آب و هوای شهر قم و استان قم در سالهای گذشته بوده است.۴۴
تأمین آب از لرستان
نوشتار اصلی: انتقال آب الیگودرز به قم
پس از اجرای طرح انتقال آب از الیگودرز در شرق استان لرستان به قم که رسانههای ایران از آن با عنوان کلی و مبهم «طرح انتقال آب از سرشاخههای دز به قم» نام میبرند، شهرستان الیگودرز اکنون تأمین کننده اصلی آب مصرفی (شرب، صنعتی، کشاورزی) شهرهای خوانسار، گلپایگان، خمین، محلات، نیم ور، سلفچگان و قم میباشد.۴۵۴۶۴۷ به گفته فتاح وزیر وقت نیرو این آب یکی از بهترین آبهای دنیا است.۴۸
در مجموع ظرفیت انتقال و جمعآوری آب در این طرح ۲۳ متر مکعب بر ثانیهاست در حالی که بیشترین میزان آبی که از سد کرج به تهران میآید ۱۱ متر مکعب بر ثانیه بوده و ظرفیت سامانه یادشده بیش از دو برابر آب انتقالی از سد کرج به تهران است. این سامانه سالیانه ۱۸۳ میلیون متر مکعب آب به پشت سد کوچری منتقل میکند. ظرفیت نهایی انتقال آب در این پروژه ۵۰۰۰ لیتر در ثانیهاست.۴۹۵۰ مقدار انتقال آب برای افق سال ۱۴۱۰ به ۲۴۰ میلیون مترمکعب میرسد که مطالعات آن در حال انجام است.۴۹۵۱
اعتراضها و خسارتها
انتقال آب از شرق استان لرستان و شهرستان الیگودرز به شهرهای خوانسار، گلپایگان، خمین، محلات، نیم ور، سلفچگان و قم باعث پایین رفتن شدید سطح سفرههای آب زیرزمینی و در نهایت خشک شدن چاههای آب این منطقه شدهاست. بیش از ۶۰ حلقه چاه خشک شده و ۱۷۱ حلقه از چاههای منطقه نیز در آستانه خشکیدن قرار دارند، اما تاکنون حقابه یی برای این روستاها در نظر گرفته نشدهاست.۵۲ این طرح درحالی برای استانهای دیگر هدف گذاری شدهاست که ۸۹۲ روستای لرستان مشکل آب آشامیدنی دارند و ۶۸ هزار جمعیت روستایی این استان به وسیله تانکر آب رسانی میشوند.۵۳۵۴۵۵ از سوی دیگر نامگذاری این طرح به عنوان مبهم «طرح انتقال آب از سرشاخههای دز به قم» و همچنین نام گذاری پروژه ساخت و اجرای این طرح با نام پروژه قمرود باعث واکنشهایی در میان مردم استان لرستان شد تا جایی که حجت الله رحمانی نماینده شهرستان الیگودرز هم نسبت به نامگذاری این طرح اعتراض کرد و آن را مجعول خواند. خشک شدن چاهها و چشمههای شهرستان الیگودرز علاوه بر خسارات بسیاری که به بخش کشاورزی وارد کردهاست باعث از بین رفتن مجتمعهای پرورش ماهی در این شهرستان شدهاست. پرویز فتاح، وزیر نیروی پیشین دولت نهم مدعی شد که وی مدافع حقوق مردم الیگودرز است.۵۶
این پروژه تنها پروژه ایران است که کلنگ آن برای آنکه باعث مطالبهای از سوی مردم لرستان نشود به جای مبدأ در مقصد طرح به زمین زده شدهاست.
